Limni ve Malta Mektupları

“Milletimizle beraber biz de selâmete ereriz. Felâket ummadan geldiği gibi, saadet de ümit etmeden gelebilir. Hâsılı bende hiçbir zaman ümitsizlik hâsıl olmadığı gibi, şimdi de kalbim ümitle doludur: Türk Tanrısı öz ilini esirger deyip duruyorum. Allah’a inanan bir kalp me’yus olamaz. O hâlde kedere, üzüntüye de hâcet yoktur. Metanetle her türlü felâket alt edilebilir. İmanlı olan metanetli de olur.”

Zevcin Ziya Gökalp, 13 Mayıs 1336 Perşembe, Polverista

Ziya Gökalp, 30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi hükümlerine göre İstanbul’u işgal eden İngiliz askerleri ve onlara yardım eden bir kısım hafiyeler tarafından verilen jurnal üzerine, 26 Ocak 1919 Salı günü Dârülfünundaki dersine girmek üzereyken, tutuklanır. Önce, Sirkeci’deki Polis Müdüriyetine, oradan da tevkif edilen kırk kadar İttihatçı arkadaşıyla birlikte, Beyazıt’ta Seraskerlik Dairesindeki Bekirağa Bölüğüne nakledilir. Ziya Gökalp ile tevkif edilen diğer arkadaşları 26 Mayıs’a kadar dört ay tam bir tecrit hâlinde Bekirağa Bölüğünde tutuklu kalır; 27 Mayıs 1919 günü Prenses İna vapuru ile Limni’ye hareket edilir ve 29 Mayıs günü Limni’ye ulaşılır. Sürgünler 18 Eylül 1919’a kadar Limni’de, Mondros’ta kalır; daha sonra Malta adasına nakledilir. 1759 numaralı Ziya Gökalp ile diğer arkadaşları, önce Polverista, sonra Eskiverdala, Yeniverdala ve tekrar Polverista kampları olmak üzere 30 Nisan 1921’e kadar Malta’da kalırlar. Ziya Gökalp, Mart 1921’de düzenlenen Londra Konferansı sonucu çıkan af üzerine, diğer 64 arkadaşıyla birlikte on bir ay kaldığı adadan, 19 Mayıs 1921’de İtalyan bandıralı Frenç-Ferdinand vapuru ile önce İtalya’nın liman şehri Toronto’ya, oradan da iki yıl önce ayrıldığı İstanbul’a döner. Böylece, onun Ocak 1919’da başlayan esaret hayatı, tam iki buçuk yıl sonra sona ermiş olur.

Ziya Gökalp, İstanbul’dan ayrılışından itibaren esaret hayatının sona erdiği 30 Nisan 1921’e kadar kaldığı kamplardan, İstanbul’da geride bıraktığı eşi Vecihe Hanım’la kızları Seniha, Hürriyet ve Türkân hanımlara, 164’ü kartpostal olmak üzere, çeşitli hacimde toplam 572 mektup göndermiştir. Mektupların 534’ü, 1943 yılında Türk Tarih Kurumu tarafından Ziya Gökalp’ın kızlarından satın alınmış, 37’si ise Fevziye Abdullah Tansel tarafından, daha önce yayımlanan çeşitli kitap, dergi ve gazetelerden tespit edilmiştir.