Teşkilatın Gizli Coğrafyaları

“Teşkilat-ı Mahsusa”, siyasî ve askerî tarihçiliğimizin her zaman en fazla tartışılan konularından biri olmuştur. Kimine göre hem devletin sınırları dâhilinde hem de dünyanın dört bir köşesinde Devlet-i Âlî’nin menfaatlerini gözetmek ve gerekli operasyonları yürütmekle görevli tam teşekküllü bir teşkilat, kimine de göre de sınırlı sayıda “gerçek devlet görevlisi”nin yanında kahir ekseriyetini gönüllülerin oluşturduğu, acil ihtiyaçlara cevap vermesi için geçici bir süreliğine kendisinden hizmet beklenen bir yapı. Yakın dönemde Teşkilat-ı Mahsusa ile alakalı birden fazla yayın yapıldığı görülüyor. Bunların sonuncusu da Dr. Mehmet Bilgin tarafından kaleme alınan ve Ötüken Neşriyat tarafından Ocak 2017’de yayımlanan Teşkilat-ı Mahsusa’nın Kafkasya Misyonu ve Operasyonları (616 sf.) kitabı. 

Kitabın tanıtımına geçmeden önce Dr. Mehmet Bilgin hakkında bilgi vermekte fayda var, çünkü kitabın konusunu ve muhtevasını yazarın kendi hayatından ayrı düşünmek, kitabı anlamamızda karşımıza çeşitli güçlükler çıkartabilecektir. Trabzon'un Sürmene ilçesinde doğan yazar, 1978 yılında AÜ DTCF Kütüphanecilik bölümünden mezun oldu. 2010 yılında Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde, Din Sosyolojisi alanından yüksek lisans eğitimini, 2016 yılında da İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Anabilim Yakınçağ Tarihi Bilimdalı’nda doktorasını tamamladı. Yazarın, Doğu Karadeniz bölgesinin tarihine ve kültürel değerlerine duyduğu ilgiyi, bölge ile ilgili araştırmalarla sürdürdüğü görülüyor. Bu araştırmalarının sonucu kaleme aldığı ilk kitabı "Sürmene Tarihi" sadece Sürmene'nin değil, Doğu Karadeniz Bölgesi'nin tarihine de kaynak olabilecek bir eserdir. 1991'de "Madur Dağı Savaşı" adlı ikinci kitabını yayımladı. Genişletilmiş 3. baskısı "Rus İşgalinde Trabzon Direnişi" adıyla yapılan kitap, Birinci Dünya Savaşı sırasında, Doğu Karadeniz Bölgesi'nde Ruslarla yapılan savaşlar ve 1916 yılının Haziran-Temmuz aylarında Türk Ordusu tarafından Bayburt-Of-Sürmene üçgeninde gerçekleştirilen Midir Dağı Harekâtı ele alınmıştır. "Doğu Karadeniz-Tarih, Kültür, İnsan" aslı üçüncü kitabı, Doğu Karadeniz Bölgesi'nin etnik tarihi ile ilgili detaylı bir çalışmadır. Konuya farklı bir bakış açısıyla yaklaşmış olan yazar, bölgenin Türkleşmesinin, Osmanlı hâkimiyetinden birkaç asır önce gerçekleştiğini, yer ve aile isimlerine, Osmanlı arşivi belgelerine ve batılı araştırmacıların eserlerine dayanarak ortaya koymuştur.

Mehmet Bilgin’in her biri yaklaşık yüzer sayfalık dört bölümden oluşan Teşkilat-ı Mahsusa’nın Kafkasya Misyonu ve Operasyonları kitabı sadece Teşkilat-ı Mahsusa kitaplarında değil, hemen hemen bütün tarihçiliğimiz içinde örneğine pek fazla rastlamadığımız bir şeye sahip: Coğrafya. Kitabın “Kafkas Cephesi’nde Teşkilâtı Mahsusa’nın Operasyon Alanı ve Ortam” başlıklı birinci bölümünde, gerek sahil gerekse dağlık bölgelerin coğrafi durumları ayrıntılı bir şekilde ele alınıyor. Okuyucunun başta yadırgayabileceği bu detaylar, aslında bu bölgede yürütülen mücadelenin nasıl çetin bir coğrafyada ve kış aylarının daha da zorlaştırdığı bir ortamda geçtiğini göstermesi bakımından büyük önem taşıyor. Çünkü haritalarda 2 saat olarak işaretlenen bölgenin gerçekte 2 günde bile aşılamaması gibi durumlar, hem dışardan gelen yabancı askerlerin hatıratlarında hem de bölgeye dışardan gelen komutan ve idarecilerin hatıratlarında hakkıyla değerlendirilemediği gibi, bölgede mücadele yürütenlerin de beceriksizliğine hamledilmiş ve bu eserleri okuyanları meseleye yaklaşımında maalesef etkili olmuştur. Yine aynı bölümde, bölgenin idarî yapısını ele alan kısımlar da bilhassa 93 Harbi sonrasında Rus idaresine geçen yerlerdeki insanların Devlet-i Âlî’ye dair beklentilerini ve ümitlerini anlamamız için çok büyük öneme sahip.

Kitabın ikinci bölümü “Teşkilât-ı Mahsusa’nın Kafkasya Misyonu, Organizasyonu ve Savaşa Girmesi”, üçüncü bölümü “Kafkas Cephesi’nde Sol Kanat’ın Ortaya Çıkması ve Teşkilât-ı Mahsusa’nın Yüklendiği Görev”, dördüncü bölüm ise “Kaskas Cephesi’nde Sol Kanat’ın Çökmesi ve Yeniden Organize Edilmesi” başlıklarını taşıyor. Kitabın ikinci, üçüncü ve dördüncü bölümlerinde sırasıyla; Teşkilât-ı Mahsusa’nın örgüt yapısına, idarecilerine, işleyişine ve cepheye gönderilmelerine; gittikleri cephede nasıl bir pozisyon aldıklarına ve bilhassa Sarıkamış Harekatı’nda neler yaptıklarına; ve Ruslar karşısında alınan ağır mağlubiyetlere rağmen savaşmaya devam ederek nasıl geri çekildiklerine ve yeniden nasıl organize edildiklerine dair ayrıntılı bilgiler mevcut.

Kitabın, aslında en uzun bölümü sayılabilecek kısmı “Ekler”. Burada, Dr. Mehmet Bilgin; arşivlerden, dönemin gazetelerinden ve bugün o coğrafyanın hâlâ önde gelen ailelerine mensup kişilerden derlediği belge ve fotoğrafların yanında, aslında tarih uzamanı olmayan genel kitleyi de düşünerek, Teşkilat içinde yer almış kişilerin fotoğraflarıyla birlikte hayatlarını da yarımşar ya da birer sayfalık biyografilerle sunmuş. Yine “Ekler”de, çetin mücadelelerin yürütüldüğü dağların, vadilerin, nehirlerin, hulasa o çetin coğrafyanın yazarın bizzat kendisi ya da bölgedeki yakınları tarafından çekilen renkli fotoğrafları mevcut. 

Teşkilat-ı Mahsusa’nın Kafkasya Misyonu ve Operasyonları kitabında, Devlet-i Âlî’nin son yıllarına, Birinci Dünya Savaşı’na girişine ve Ermenileri ile diğer ayrılıkçı terörist grupların bölgedeki faaliyetlerine dair teferruatlı analizler mevcut. Bilhassa cepheden merkezle yapılan yazışmalara yer verilen kısımlarda kullanılan belgelerden asırlık çınarın bütün uzuvlarının nasıl çürüdüğünü, içine düşülen çaresizliklere ve yokluklara rağmen elde mevcut olan yegâne mühimmatın askerlerin ve komutanların kendi canlarından başka bir şey olmadığı tartışmaya yer bırakmayacak açıklıkta görülüyor. Bu bakımdan, Dr. Mehmet Bilgin’in kitabı, sadece Teşkilât-ı Mahsusa araştırmaları için değil, aynı zamanda Türk Devleti’nin 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başındaki genel manzarasını merak edenler için de önemli bir kaynak olacak.